OGRODY I PARKI MAŁOPOLSKI

Nadwiślański Park Etnograficzny 

Nazwa powstałego w 1968 r. we wsi Wygiełzów w gminie Babice (powiat chrzanowski) skansenu, w którym zgromadzono i udostępniono do zwiedzania przykłady budownictwa drewnianego charakterystycznego dla Zachodniej Małopolski.

Nadwiślański Park Etnograficzny w Wygiełzowie położony jest u stóp wzgórza Lipowiec, na którym zachowały się ruiny zamku o tej samej nazwie. Do końca 2006 r. Skansen i ruiny zamku Lipowiec znajdowały się pod zarządem Muzeum w Chrzanowie, a od 1 stycznia 2007 r. weszły w skład nowo utworzonej instytucji pod nazwą Muzeum - Nadwiślański Park Etnograficzny w Wygiełzowie i Zamek Lipowiec. 31 grudnia 2011 r., decyzją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Muzeum zostało wpisane pod pozycją 104 do Państwowego Rejestru Muzeów.

W 2012 roku na terenie skansenu znajdowało się 25 obiektów:

1. Dom z Chrzanowa z 1804 r., typowy dla podmiejskiej architektury małomiasteczkowej. W izbie kuchennej ekspozycja garncarska ukazująca warunki życia i pracy rodzinny garncarza w I. poł. XX w.

2. Dom z Alwerni z 1825 r., typowy dla małomiasteczkowej zabudowy rynkowej.

3. Karczma, rekonstrukcja karczmy z Minogi z poł. XIX w.

4. Studnia z Aleksandrowic z II. poł. XIX w.

5. Spichlerz dworski jednokondygnacyjny z Kościelca z 1798 r. do magazynowania ziarna, mąki, kaszy i grochu. We wnętrzu spichlerza znajdują się sprzęty i narzędzia charakterystyczne dla tradycyjnej gospodarki chłopskiej: radło, pług, kolca do pługa, grabie, widły, sprzęt do transportu - tracz, stępa, "lada" do cięcia liści, przetaki, wagi do słomy i siana, beczki na kapustę, szatkownica, pojemniki na ziarno (beczki ze słomy i beczki dłubane, skrzynie klepkowe - sąsieki).

6. Chałupa modrzewiowa sołtysa M.Marchewki z Przegini Duchownej z 1862 r. z oryginalnym wyposażeniem wnętrza.

7. Spichlerz z Giebułtowa z I. poł. XIX w. z gospodarstwa folwarcznego Sióstr Wizytek.

8. Olejarnia z Dąbrowy Szlacheckiej z II. poł. XIX w., przebudowana w 1902 r., z oryginalnymi narzędziami do wyrobu oleju.

9. Kuźnia z Liszek z II. poł. XIX w., z dachem z otworami dymnikowymi i okapem nad wejściem.

10. Chałupa rodziny Drzyżdrzyków z Podolsza z 1862 r., średniozamożna z wystawą "Święcone w domu wójta" i "Dawny sprzęt gospodarstwa domowego", w komorze znajduje się piec chlebowy i narzędzia do wypieku chleba: dzieża, pomietło, pociosek, łopata, foremki do kształtowania chleba. W izbie kuchennej znajduje się zestaw narzędzi do prania, prasowania i maglowania.

11. Stodoła ośmioboczna z Przeciszowa z II. poł. XIX w. Dodatkową atrakcją są eksponaty, które mogą posłużyć się zwiedzający: cepy, żarna, stępa.

12. Chałupa z Przeciszowa z 1837 r. z wystawą "W szkole naszych dziadków" i ze sprzętami do obróbki lnu i warsztat wikliniarski.

13. Stodoła ośmioboczna z Kaszowa z poł. XIX w.

14. Chlewik z Kaszowa.

15. Chałupa z Płazy z końca XIX w., biedniacka, w której znajduje się gospodarstwo zielarki i warsztat do szycia koszyków z korzenia sosny.

16. Chałupa z Rozkochowa z 1813 r., stanowiąca zagrodę jednobudynkową, łączącą wspólnym dachem część mieszkalną i stajnię. W chałupie eksponowany jest warsztat do lania świec.

17. Stodoła ośmioboczna plebańska z Regulic z poł. XIX w.

18. Młyn z Sadek z drugiej połowy XIX wieku z izbą kurną.

19. Zagroda okołowa ze Staniątek z 1855 r., w kształcie czworoboku z zamkniętym dziedzińcem w środku. We wnętrzu znajduje się sprzęt do połowu ryb, prasa do wyrobu grzebieni z rogów, narzędzia do skręcania sznurów. Znajduje się też wystawa "Wesele krakowskie".

20. Stodoła ze Staniątek z II. poł. XIX w.

21. Kościół z Ryczowa z pocz. XVII w. o konstrukcji zrębowej, w typie budowli gotyckiej, z oryginalnym wyposażeniem, polichromia stropów i ścian z lat 30. XX w. Co roku na przełomie sierpnia i września w drewnianym kościółku odbywa się Festiwal Muzyki Kameralnej i Organowej.

22. Dzwonnica alarmowa z Nowej Góry z 1778 r.

23. Dwór z Drogini z 1730 r. zamożnej rodziny szlacheckiej - jest to największy obiekt w skansenie. W części muzealnej wystawa "Mieszkanie zamożnej rodziny szlacheckiej. Ekspozycja obejmuje pięć sal: salon, pokój pani, pokój rezydentki, sypialnie, gabinet pana.

Ponadto w skansenie znajdują się:

• ule kłodowe wykonane z pni grubych drzew, powszechne w rejonie nadwiślańskim,

• dzwonek na Anioł Pański z Rozkochowa z II. poł. XIX w.,

• Krzyż Bożej Męki z Luborzycy k. Krakowa z II. poł. XIX w.

• amfiteatr o łącznej powierzchni 730 m2, widownia może pomieścić ok. 500 osób.

• Dom z Alwerni

• Studnia z Aleksandrowic

Park Miejski w Krzeszowicach

XIX-wieczny park Potockich położony w zachodniej części Krzeszowic, w pobliżu ulicy Ogrodowej na terenie parku stoi pałac Potockich oraz tzw. Stary Pałac.

Park w tle pałac Potockich w Krzeszowicach

Park założony przez Adama Potockiego w 1849, z cechami typowego parku angielskiego, zaplanowany tak by z okna pałacu można było widać zamek Tenczyn. Zajmuje teren 12, 43 ha. Stanowi bogate arboretum, rośnie w nim ponad 1500 drzew różnych gatunków pochodzenia krajowego i egzotycznego, w tym kilkadziesiąt szpilkowych. Główny akcent parkowi nadają dwie wydłużone polany widokowe, opadające łagodnie ze stoków wzgórza. Na jego terenie znajduje się 25 pomników przyrody z datą powołania 9 listopada 1967 (3 buki zwyczajne, 2 jesion wyniosły, 4 lipy wielkolistne, 2 topole czarne, miłorząb japoński, dąb szypułkowy, 5 platanów klonolistnych, klon polny, jarząb Mougeota, leszczyna pośrednia, tulipanowiec amerykański, dąb błotny i lipa drobnolistna).

Park został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego.

Park utrzymany niegdyś w stylu angielskim znajduje się w centralnej części miasta. W północno-zachodniej części parku znajduje się pałac Bobrowskich (tzw. Zamek Andrychowski) oraz budynek dawnej dworskiej wozowni. W zachodniej części parku znajduje się kościół pw. św. Macieja.
W części wschodniej parku znajduje się duży staw z okrągłą wysepką (tzw. Ptasia Wyspa). W ostatnich latach park został poddany programowi rewitalizacji (w trakcie realizacji - do 2013).

Przyroda parku

Żuraw Koroniasty sfotografowany w Parku Miejskim w Andrychowie

Drzewostan parku w znacznej części stanowią ok. 150-letnie drzewa liściaste. Dodatkowo rosną tu drzewa i krzewy nasadzone w okresie późniejszym. Wiele drzew poddano zabiegom pielęgnacyjnym (m.in. konieczność założenia wzmocnień mechanicznych). Drzewostan parku obejmuje cenne gatunkowo drzewa i krzewów zarówno rodzime jak i obce, m.in.: platan, miłorząb, dąb, lipa.
W parku znajdują się trzy drzewa będące pomnikami przyrody:

• lipa drobnolistna (Tilia cordata) dwupniowa o obwodzie 226 i 297 cm, wysokość 25 m, średnica korony 10 m,

• dąb szypułkowy (Quercus robur) o obwodzie 399 cm, wysokość 24 m, średnica korony 15 m,

• platan klonolistny (Platanus xhispacica) 509 cm, wysokość 25 m, średnica korony 20 m.

Przyrodę parku wzbogacają oryginalne okazy ptactwa wodnego (ok. 30 gatunków). Ptaki mają zapewnione właściwe warunki (zimowanie, żerowisko itp.). Gatunki ptactwa wodnego występujące na terenie stawu: bernikla kanadyjska, bernikla białolica,bernikla rdzawoszyja, cyraneczka bajkalska, emu, gęgawa, gęsiówka egipska, gęś kubańska, gęś tybetańska, grzywienka,hełmiatka, hełmiatka różowodzioba, kaczka szmaragdowa, kapodziób, karolinka, kazarka rdzawa, łabędź niemy, łabędź czarny,magelanka zmienna, mandarynka, mandarynka biała, ohar, rożeniec, rożeniec białolicy, srebrzanka modrodzioba, śnieżyca cesarska, śnieżyca mała, świstun chilijski, świstun amerykański, żuraw koroniasty.

Infrastruktura 

W parku znajdują się obiekty gastronomiczne (kawiarnia Oaza, Pub, Klub pod Basztą itp.) oraz obiekty małej architektury (plac zabaw, ławeczki, fontanny, drewniane rzeźby, itp).

Stan prawny

 Park Miejski w Andrychowie został objęty ochroną konserwatorską zgodnie z decyzją nr KI.IV-5340/7/87 z dn. 8.06.1987 r. – nr rej. A-504 obejmującą dobra kultury “Pałac klasycystyczny z I poł. XIX w. Pozostałość pałacowa parku ze stawem”.

Sądecki Park Etnograficzny w NowymSączu 

Skansen regionalny prezentujący architekturę drewnianą i tradycyjną kulturę ludową historycznej Sądecczyzny. Region ten obejmuje cztery grupy etnograficzne: Lachów Sądeckich, zachodnią część Pogórzan, Górali Sądeckich i Łemków Nadpopradzkich.

Ratusz

Teren parku

Kościół rzymskokatolicki z Łososiny Dolnej

Na ok. 20 hektarowym obszarze parku znajduje się 68 obiektów, zgrupowanych w kilkunastu zespołach. Jest to 9 wielobudynkowych zagród chłopskich, 4 zagrody jednobudynkowe, XVII-wieczny dwór szlachecki, folwark dworski, XVIII-wieczna cerkiew łemkowska, fragment osady Cyganów Karpackich, luźno stojące budynki przemysłu wiejskiego (kuźnia, olejarnia, wiatrak itp.), mała architektura (kapliczki, krzyże przydrożne, studnie, pasieki, suszarnie owoców itp.) W większości obiektów znajduje się stała ekspozycja wnętrz mieszkalnych, gospodarczych i przemysłowych, zróżnicowanych chronologicznie, majątkowo i społecznie. Odtworzone zostały stare, wiejskie warsztaty rzemieślnicze. Wiedzę o kulturze regionu wzbogacają ponadto tematyczne wystawy etnograficzne: „Izba weselna” i wystawa maziarstwa łemkowskiego. Ekspozycje wnętrz obejmują łącznie 58 pomieszczeń. Charakter tradycyjny ma również zieleń i całe otoczenie zagród

Biedniacka chałupa Pogórzan w Sądeckim Parku Etnograficznym

Wozownia z Lipnicy Wielkiej

Dwór szlachecki z Rdzawej od frontu

Miasteczko Galicyjskie

 Miasteczko Galicyjskie zlokalizowane jest na terenie osiedla Piątkowa w Nowym Sączu, docelowo stanowi główne wejście do Sądeckiego Parku Etnograficznego].Sektor Sądeckiego Parku Etnograficznego „Miasteczko Galicyjskie” jest rekonstrukcją galicyjskiej, małomiasteczkowej zabudowy z przełomu XIX i XX wieku. Miasteczko Galicyjskie, w odróżnieniu od pozostałych części Sądeckiego Parku Etnograficznego, stanowi przede wszystkim zaplecze konferencyjne, hotelowe, gastronomiczne, handlowe, a także wystawiennicze dla istniejącego muzeum skansenowskiego, gdzie znajdują się oryginalne obiekty przeniesione z różnych stron Sądecczyzny

Budowa budynków została ukończona na przełomie marca i kwietnia 2011 roku, a oficjalna inauguracja odbyła się 2 maja 2011 roku

Obiekty

W Miasteczku Galicyjskim znajduje się 20 obiektów (rekonstrukcji). Budowę wszystkich obiektów zakończono 2 maja 2011 roku.

Obiekty w Miasteczku Galicyjskim obejmują:

• ratusz – wzorowany na niezrealizowanym projekcie ratusza starosądeckiego; jego zewnętrzny kształt wykonany został wg archiwalnych rysunków; w ratuszu znajdują się m.in. sala konferencyjna, czytelnia, pokoje gościnne i galeria obrazów

• atelier fotografa i pracownia zegarmistrza – rekonstrukcja niezachowanego budynku ze Starego Sącza; był to drewniany, a następnie otynkowany dom mieszczański, wybudowany w połowie XIX wieku, rozebrany w 2003 roku; jego czterospadowy dach był chroniony gontem; w budynku znajduje się dawny zakład zegarmistrzowski oraz atelier fotograficzny

• dwór szlachecki z Łososiny Górnej – mieści się w nim Biblioteka Specjalistyczna przy Muzeum Okręgowym

• pracownia garncarza – wzorowana na zachowanym budynku ze Starego Sącza

• replika budynku Ochotniczej Straży Pożarnej z Lipinek k/Gorlic – wieżyczka do suszenia węży jest wzorowana na remizie z Biegonic; „oryginał” postawiono w Lipinkach już po I wojnie światowej; obecnie znajduje się w skansenie w Sanoku

• kapliczka Św. Floriana – wzorowana na kapliczce z Zakliczyna

• rekonstrukcja żydowskiej karczmy – serwuje się w niej tradycyjne potrawy narodów, które zamieszkiwały dawne Austro-Węgry

• recepcja – urządzona w rekonstrukcji nowosądeckiego budynku mieszkalnego, drewnianego, rozebranego w latach 1971/72

• rekonstrukcja niezachowanego budynku z Krościenka n/Dunajcem – rozebranego pod koniec XX wieku; wnętrze urządzone w stylu dawnego lombardu, można w nim kupić pamiątki ze skansenu

• sklep i warsztat sznycerza – na podstawie zachowanego budynku w Krościenku

• tzw. „Galeria Paszyńska” – w galerii urządzono wystawy malarstwa na szkle oraz współczesnej rzeźby ludowej; w sieni odbywają się pokazy amatorskich artystów, m.in. z ośrodka sztuki ludowej w Paszynie; budynek jest repliką budynku z Krościenka

• rekonstrukcja niezachowanego budynku z Lanckorony – w budynku odtworzono wygląd dawnej apteki i wyposażenie gabinetu dentystycznego

• replika niezachowanego budynku z Czchowa – w którym urządzono pracownię krawiecką oraz mieszkanie

• „Cukiernia Lwowska” – replika budynku z Ciężkowic, gdzie można kupić wyroby cukiernicze oraz piekarskie

• urząd pocztowy z okresu późnej monarchii austro-węgierskiej – urządzony w budynku-rekonstrukcji z Lipnicy Murowanej

• sklep kolonialny – kopia budynku z Zakliczyna, w którym można kupić produkty spożywcze

• magiel i fryzjer – rekonstrukcja mieszczańskiego domu z Zakliczyna

• posterunek żandarmerii – rekonstrukcja budynku z Zakliczyna; używany przez służby ochrony

• studnia miejska

• kapliczka św. Jana Nepomucena – kopia czchowskiej kapliczki

Sektor Kolonistów Józefińskich

Ten sektor Sądeckiego Parku Etnograficznego prezentuje kulturę kolonistów józefińskich zwanych Niemcami Galicyjskimi (kolonizacja józefińska). W latach 1781–1786 zostali sprowadzeni do Galicji przez cesarza Józefa II.

Niemieccy osadnicy przybyli z krajów w środkowych Niemczech, głównie z Palatynatu, Hesji i Nassau (obecnie są to tereny dwóch krajów związkowych RFN-u; Hesji oraz Nadrenii-Palatynatu, których głównymi miastami są Frankfurt nad Menem i Moguncja). Zostali oni sprowadzeni do Galicji w latach 1781–1786, przez cesarza Austrii Józefa II, na mocy jego specjalnego rozporządzenia. Emigrowali w poszukiwaniu lepszego życia, zachęceni perspektywą otrzymania ziemi oraz dotacją finansową, której udzielano  ochotnikom ze skarbu cesarskiego. Osady położono w okolicach Nowego Sącza na terenach konfiskowanych dóbr królewskich i klasztornych, głównie pośród Lachów Sądeckich – rdzennie polskiej grupy etnograficznej. Kolejne pokolenia kolonistów w znacznym stopniu uległy polonizacji. Ci, którzy uważali się nadal za Niemców, zostali w 1944 roku zmuszeni przez władze hitlerowskie do emigracji na zachód i znaleźli się poza nową granicą na Odrze i Nysie. Po nich pozostały, podobnie jak po wysiedlonych później Łemkach, nietypowa architektura budynków oraz ich układów, kształtowanych odmiennie niż w sąsiednich wsiach polskich.

Sektor Kolonistów Józefińskich zlokalizowany jest na terenie osiedla Piątkowa w Nowym Sączu, wzdłuż drogi łączącej starą część Sądeckiego Parku Etnograficznego z Miasteczkiem Galicyjskim. Sektor ten składa się z rekonstrukcji trzech murowanych zagród z Gołkowic Dolnych, z przełomu XVIII i XIX wieku. Zagroda posiada podwórze, zamknięte z dwóch stron budynkiem mieszkalnym i spichlerzem, a od strony drogi wysokim murem z charakterystyczną bramą wjazdową i furtką wejściową.

Na końcu ekspozycji dotyczącej kolonistów józefińskich usytuowano oryginalny kościół ewangelicki z 1809 roku. Pierwotnie znajdował się w Stadłach, następnie po II wojnie światowej został przeniesiony do Świniarska, a po pożarze w 2003 przeniesiono go do Sądeckiego Parku Etnograficznego, gdzie będzie pełnił funkcję sakralną jako zbór ewangelicki.

Park Dolny w Szczawnicy

Park w centrum Szczawnicy po północnej stronie ulicy Głównej, u podnóża góry Bryjarki, ograniczony ulicami: Park Dolny i Aleją Parkową, graniczący z dzielnicą Szczawnicy Miedziusie.